2025-08-19, muallif: Hafiz M. Ahmed
Tasavvur qiling, Toronto shahrida yashovchi yosh musulmon er-xotin o‘zining ilk uyini sotib olishni orzu qilmoqda. Ularning barqaror ishlari, jamg‘armalari va intilishlari bor, ammo o‘rganayotgan har bir ipoteka foiz bilan bog‘liq – Islomda esa foiz qat’iyan taqiqlangan. Hafsalalari pir bo‘lib boradi, va orzulari qo‘lga yetmasdek tuyuladi. Yevropa, Shimoliy Amerika, Osiyo-Tinch okeani mintaqasi va undan tashqarida ozchilik sifatida yashayotgan millionlab musulmonlar uchun bu yolg‘iz bir holat emas – bu ularning kundalik haqiqatidir.
Ular uchun moliyaviy qarorlar shunchaki foiz stavkalari yoki kredit reytinglari haqida emas; bu e’tiqod, shaxsiyat va jamiyatga mansublikning sinovidir. Qanday qilib ular Islomiy tamoyillardan voz kechmasdan jamg‘arishi, investitsiya qilishi yoki biznes qurishi mumkin? Qanday qilib ular e’tiqodlariga zid bo‘lgan an’anaviy bank tizimiga tayanmasdan kelajakni rejalashtirishi mumkin?
Mana shu o‘rinda mahalliy Islomiy moliya institutlari zarur bo‘ladi — ular nafaqat iqtisodiy subyektlar, balki ijtimoiy kuchlantirish, e’tiqodga asoslangan halollik va jamoaviy barqarorlikning tayanch ustunlaridir.
Musulmon ozchiliklarining kundalik kurashlari
Islomiy moliya haqidagi bahslar ko‘pincha texnik eshitiladi, ammo oddiy musulmonlar uchun haqiqat juda insoniydir. Keling, bir nechta kundalik muammolarni ko‘rib chiqamiz:
- Ta’lim kreditlari: Kanada yoki Buyuk Britaniyadagi iqtidorli musulmon talaba davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan talabalar kreditini olish imkoniyatiga ega bo‘lishi mumkin. Ammo foizning mavjudligi uni nojoiz qiladi. Ko‘plab talabalar oliy ta’limdan voz kechadi yoki oilalariga juda katta moliyaviy yuk yuklaydi.
- Uy-joy: Fransiya va Germaniyada musulmon oilalari uy-joyga egalik bo‘yicha milliy o‘rtacha ko‘rsatkichlardan orqada qolmoqda. Nega? Chunki ipotekalarning aksariyati riboga asoslangan. Halol uy-joy mahsulotlarining yo‘qligi ko‘plab oilalarni umrbod ijarachiga aylantirib, avloddan-avlodga boylik to‘plash imkoniyatlarini cheklaydi.
- Biznesni moliyalashtirish: Avstraliyadagi musulmon tadbirkor halol oziq-ovqat biznesini yo‘lga qo‘ymoqchi. Banklar jozibali kredit liniyalarini taklif qiladi, ammo ular an’anaviy foizga asoslangan. Islomiy muqobillarsiz ko‘plab bizneslar kichikligicha qoladi yoki umuman boshlanmaydi.
- Sug‘urta va pensiya: An’anaviy sug‘urta va nafaqa rejalarining ko‘pi foizli aktivlar yoki harom sanoatlarga bog‘langan. Bu musulmonlarni og‘ir tanlovga majbur qiladi: oilaviy moliyaviy kelajakni kafolatlash yoki diniy e’tiqodga sodiq qolish.
- Kundalik bank amaliyotlari: Hatto oddiy jamg‘arma hisobini ochish ham qiyinchilik tug‘diradi, chunki foyda foizdan kelib chiqadi. Ko‘plab musulmonlar uchun bu doimiy begonalik hissini uyg‘otadi.
Bu muammolar sekin, ammo doimiy ravishda to‘planib boradi. Vaqt o‘tishi bilan ular ijtimoiy harakatchanlikka, integratsiyaga va hatto jamiyatdagi adolat tuyg‘usiga ta’sir qiladi.
Nega mahalliy Islomiy moliya institutlari muhim?
Xo‘sh, nega musulmonlar ozchilik bo‘lgan mamlakatlarda Yaqin Sharq yoki Janubi-Sharqiy Osiyodagi Islomiy banklardan foydalana olmaydi? Javob oddiy: mahalliy sharoitlar muhimdir.
- Regulyatsiya va ishonch: Buyuk Britaniyada litsenziyalangan Islomiy bank mijozlarga ishonch beradi, chunki u Britaniya qonunchiligi asosida ishlaydi. Dubayda ro‘yxatdan o‘tgan bank esa Birmingemdagi musulmon oilasiga xuddi shunday kafolatlarni bermaydi.
- Moslashtirilgan mahsulotlar: Mahalliy IFIlar milliy ehtiyojlarga mos mahsulotlarni ishlab chiqishi mumkin – masalan, Britaniyada halol talabalar krediti, Kanadada halol ipoteka, Germaniyada pensiya mahsulotlari.
- Integratsiya: Islomiy moliya milliy bank tizimiga singdirilganda, musulmonlarning ishtiroki odatiy holga aylanadi. Bu shunday deydi: siz bu yerning bir qismisiz, sizning qadriyatlaringiz bu yerga tegishli, va sizning mablag‘laringiz umumiy iqtisodiyotimizning bir qismidir.
- Boylikni mahalliy saqlash: Diasporadagi musulmonlar ko‘pincha jamg‘aradi va chet elga pul jo‘natadi, chunki mahalliy halol variantlar mavjud emas. IFIlar bu kapitalni mahalliy darajada investitsiya qilishni ta’minlaydi, bu esa musulmon jamoasini ham, kengroq iqtisodiyotni ham mustahkamlaydi.
- Jamiyat ishonchi: Mahalliy Islomiy bank oddiy moliyaviy xizmatdan ko‘proq narsaga aylanadi – u diniy e’tiqodga sodiq qolgan, biroq to‘liq integratsiyalashgan fuqarolar bo‘lishni istagan musulmonlar uchun faxr va shaxsiyat manbaiga aylanadi.
Qaysi sa’y-harakatlar allaqachon amalga oshirilmoqda?
Xayriyatki, bir qator musulmonlar ozchilikda yashaydigan mamlakatlar muayyan qadamlarni tashlashni boshladi, ammo taraqqiyot notekis kechmoqda:
Birlashgan Qirollik: Global yetakchi sifatida tanilgan, bu yerda beshta litsenziyaga ega islomiy banklar (jumladan Al Rayan va Gatehouse) faoliyat yuritadi. Buyuk Britaniya Moliya vazirligi sukuk chiqargan, Angliya Markaziy banki Shariatga muvofiq likvidlik mexanizmini ishga tushirgan va muqobil talabalar kredit modeli ustida ish olib borilmoqda.
Germaniya: Frankfurtning KT Banki Yevropadagi birinchi to‘liq litsenziyalangan islomiy chakana bank bo‘lib, hisobvaraqlar, ipoteka va KSO (kichik va o‘rta biznes) moliyalashtirish xizmatlarini taklif qiladi. Germaniya moliya regulyatori (BaFin) islomiy bank tizimini o‘z huquqiy asosiga kiritgan.
Fransiya: Yevropadagi eng katta musulmon aholiga ega bo‘lsa-da, siyosiy ikkilanish rivojlanishni sekinlashtirdi. Ayrim an’anaviy banklar halal sug‘urta va jamg‘arma mahsulotlarini taklif etmoqda, biroq Fransiyada hali ham to‘liq litsenziyaga ega islomiy bank mavjud emas.
Kanada: Manzil kabi musulmon fintech startaplari halal ipoteka mahsulotlari bilan bo‘shliqni to‘ldirmoqda. Qonunchilik jihatdan tan olinishi yo‘lida harakat kuchaymoqda, ammo hukumat tomonidan ko‘proq qo‘llab-quvvatlash zarur.
Avstraliya: Bu yerda musulmon aholisi yosh va tez o‘smoqda. Fintech kompaniyalari va kredit uyushmalari halal ipoteka sxemalarini sinovdan o‘tkazmoqda, regulyatorlar esa ehtiyotkorlik bilan qiziqish bildirmoqda.
Janubiy Afrika: Ajoyib misol sifatida. Musulmonlar ozchilikni tashkil etganiga qaramay, ABSA va Standard Bank kabi yirik mahalliy banklar Al Baraka Bank bilan bir qatorda Shariatga muvofiq mahsulotlarni taklif etmoqda. Bu IFIlar (Islomiy moliyaviy institutlar) turli jamiyatlarda ham muvaffaqiyatli ishlay olishini isbotlaydi.
Qo‘shma Shtatlar: Qariyb 4 million musulmon aholisi bilan talab ortib bormoqda. Ba’zi provayderlar (masalan, Guidance Residential) halal ipotekani taqdim etmoqda, biroq to‘liq tan olingan islomiy banklarning yo‘qligi hali oldinda katta masofani ko‘rsatmoqda.
Kengroq iqtisodiy va ijtimoiy manzara
Musulmonlar ozchilikda bo‘lgan mamlakatlarda islomiy moliyani qo‘llab-quvvatlash “alohida imtiyozlar” haqida emas. Bu — inklyuziya haqida. Har bir fuqaro o‘z qadriyatlariga mos moliyaviy mahsulotlardan foydalanish huquqiga ega.
Hukumatlar uchun islomiy moliyani rivojlantirish quyidagilarni anglatadi:
– Moliyaviy inklyuziyani kengaytirish.
– Hozircha bank xizmatlaridan chetda qolayotgan jamoalarning jamg‘armalarini safarbar etish.
– Diversitetga hurmat ko‘rsatib, integratsiyani kuchaytirish.
Musulmon jamoalar uchun esa bu:
– Katta moliyaviy xavfsizlik.
– E’tiqodga zid kelmagan holda avlodlar boyligini yaratish imkoniyati.
– O‘z ehtiyojlari tan olinayotganidan mamnunlik va tegishlilik hissi.
Agar islomiy moliya o‘z va’dasini bajarmoqchi bo‘lsa, musulmon jamoalari ozchilik bo‘lgan mamlakatlarda shunchaki tashqi yechimlarni kutish bilan kifoyalanmasligi kerak. Ular quyidagilarni qilishlari lozim:
– Iste’molchilar talabini tashkil etish. Jamoaviy murojaatlar siyosatchilarga islomiy moliya “chekka masala” emas, balki zarurat ekanini ko‘rsatadi.
– Mavjud provayderlarni qo‘llab-quvvatlash. Kichik fintechlar, kredit uyushmalari va mahalliy banklarning muvaffaqiyati musulmonlarning ulardan foydalanishi va targ‘ib qilishiga bog‘liq.
– Ta’limga sarmoya kiritish. Islomiy moliya qanday ishlashini bilish jamoalarni yaxshiroq mahsulotlarni talab qilishga va ekspluatatsion shartlardan voz kechishga kuch beradi.
– Siyosatchilar bilan hamkorlik qilish. Inklyuziya va iqtisodiy o‘sish masalalarida hukumatlar bilan muloqot olib borish dalilni yanada kuchaytiradi.
Aslida, mahalliy islomiy moliyaviy institutlar uchun da’vat faqat iqtisodiy emas — u ma’naviy, madaniy va juda shaxsiydir. Diasporadagi musulmonlar uchun pul oddiy raqamlar yig‘indisi emas. U e’tiqod, o‘zlik va musulmon sifatida to‘laqonli yashash, teng fuqaro sifatida rivojlanish imkoniyati bilan bog‘liq.
Toronto, Parij yoki Melburndagi mahalliy islomiy bank — bu shunchaki moliyaviy institut emas. Bu ikki dunyoni bog‘lovchi ko‘prikdir: bir tomondan e’tiqodni asrab-avaylash, boshqa tomondan esa yangi vatanda kelajakni barpo etish yo‘lidir. Shuning uchun ham mahalliy islomiy moliya hashamat emas — bu zaruratdir.
Manba: ‘The Halal Times’ sayti
